Plodnost tla, obilje vode iz dviju rijeka Bosne i Fojnice te žitorodne doline razlog su zašto je visočki kraj bio naseljen još u najstarija vremena. Na osnovu arheoloških nalazišta smatra se da naseljavanje područja Visokog i okoline počinje još u neolitu. Značajnije postaje prvenstveno u srednjem vijeku kada se javlja kao naselje s važnim političkim, kulturnim i vjerskim centrom srednjovjekovne bosanske države, da bi svoj razvoj nastavilo kroz osmanski i austrougarski period.
U osmanskom periodu Visoko je centar Visočke nahije, upravne jedinice koja je u osmanskoj administraciji predstavljala naseljeno mjesto s jednim ili više gradskih naselja pod neposrednom upravom državnog službenika. Iz ovog perioda datira veliki broj spomenika u koji su utkane osnovne odlike jednog osmanskodobnog naselja. Poznato je da su Osmanlije, osvojivši određenu teritoriju, nastojale izgraditi sve objekte potrebne kako bi osigurale i učvrstile svoju vlast. Pripadnicima i sljedbenicima islama najpotrebnija je bila džamija.
Osmanlije sa sobom donose nove principe urbanizma: osnovni princip pri formiranju naselja jeste podjela na zanatsko-trgovački dio – čaršiju i stambeni dio naselja – mahale. Cjelokupna privredna i trgovačka djelatnost odvijala se u čaršiji, gdje su smješteni najznačajniji javni objekti poput hanova, bezistana, hamama, medresa i imareta, centralnih džamija te turbeta. Osnovu čaršije čini gusta mreža ulica i uličica s brojnim drvenim dućanima s ćepenkom u kojima su bile smještene trgovine i zanatske radionice.
Mahala predstavlja stambeni dio naselja zajedno s džamijom, mektebom, pekarom, zelenarom i brijačnicom. Podizanje naselja osmanskog tipa uglavnom je započinjalo izgradnjom mjesne džamije koja je obično uz sebe imala mekteb. Oko džamije su podizani objekti trgovačkog i zanatskog karaktera od kojih su neki jasno uobličili poslovnu jezgru naselja. Džamije su ujedno i relativno najbrojniji spomenici osmanske arhitekture, a prve na našim prostorima nastaju polovinom 15. stoljeća. Visoko broji devet džamija za koje nema pismenih dokaza o tome ko ih je i kada podizao te se zapravo ni za jednu ne zna tačan datum gradnje.
Na lijevoj obali rijeke Fojnice smještena je jedna od visočkih džamija koja svojom ljepotom i jednostavnošću plijeni pažnju i predstavlja izuzetan primjer osmanske gradnje u Visokom. To je Tabačka džamija čija je izgradnja, vrlo vjerovatno, počela nakon što se na području Visokog jače razvio tabački zanat, što je moglo biti najkasnije u prvoj polovini 17. stoljeća. U narodnim kazivanjima zadržala su se dva pripovijedanja vezana za njenu gradnju. S obzirom na to da su se tabaci bavili obradom sirove kože njihova je odjeća poprimala neugodan miris i upravo zbog toga nisu željeli da smetaju drugima pa su sagradili vlastitu džamiju. Također se pretpostavlja da su tabaci zbog svog posla bili oslobođeni plaćanja jednog dijela poreza tadašnjoj osmanskoj državi, jer se obrada kože smatrala privilegovanim poslom, dok su zauzvrat bili dužni raditi na izgradnji i širenju islamske infrastrukture.
Tabačka je džamija nekoliko puta stradala – što zbog požara koji su zahvatili Visoko početkom 18. stoljeća, što zbog kasnijih poplava. Godine 1871. desila se poplava kada je rijeka Fojnica odnijela i tabhanu i stupe i džamiju. Nakon poplave izgrađena je džamija u današnjem obliku, a obnovljena je 1960. godine kada je popravljeno šerefe munare. Ratna oštećenja sanirana su 2000. godine. Tokom projekta rekonstrukcije Tabačke džamije, u periodu između 2004. i 2008. godine, uvedeno je grijanje u prostorije, izrađen, prevezen i postavljen šadrvan s nadstrešnicom, klupa uz njega te ograda oko mezaristana.
Pretpostavlja da je u cjelini rad domaćih majstora. Pripada tipu jednoprostornih džamija sa sofama i jednom, drvenom munarom. Prostorni oblik standardne jednoprostorne džamije s drvenom munarom obuhvata trijem sa sofama i glavni prostor za molitvu. Povezani su četvorovodnim krovom iz kojeg se nastavlja drvena munara. Za izgradnju džamije korišten je lomljeni kamen i ćerpić s hrastovim hatulama. Prekrivena je četverostrešnim krovom s crijepom. Najvjerovatnije se, prvobitno, za njeno pokrivanje koristila drvena šindra, koja je, zbog brojnih požara, izgorjela. Ukupno ima šesnaest prozora raspoređenih u dva nivoa, po osam u svakom. Postoji razlika u obliku gornjih i donjih prozora. Gornji prozori imaju trouglast završetak, s tim da se ne zna sa sigurnošću da li je to njihov izvorni oblik ili je nastao nakon obnove objekta 1871. godine. Donji su prozorski otvori pravougaone forme. Sa spoljašne su strane zatvoreni demirima, a sa unutrašnje drvenim mušepcima. Ima drvenu munaru osmougaone osnove, visine 15 metara. Šerefe je pravilnog osmougaonog presjeka s osam drvenih stubova na čijim su završecima veliki lučni otvori. Enterijer džamije izveden je u drvetu, osim mihraba. Džamija je 7. oktobra 2003. godine proglašena nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
Autorica: Dženana Arnautović
Dženana Arnautović, rođena 1993. u Visokom gdje je završila osnovnu i srednju školu. Godine 2018. završila je studij na Filozofskom fakultetu u Sarajevu stekavši zvanje magistra italijanskog jezika i književnosti i historije umjetnosti – područje istraživanja jeste osmanska arhitektura i urbanizam te razvoj fotografije u Bosni i Hercegovini. Autorica je izložbe i kataloga Arhitektura i urbanizam Visočke nahije kroz muzejsku fototeku iz 2019. godine. U koautorstvu s kolegicom Efendira-Čehić objavila je dva naučna rada: Virtuelna izložba Zavičajnog muzeja u Visokom – Marica Vojnović, Visočanka (1892–1982): zaostavština predmeta i fotografija s kraja 19. i početka 20. stoljeća u časopisu Radovi Zavičajnog muzeja – Visoko, 2020. godine i Pregled fotografa i fotografskih ateljea na teritoriju Bosne i Hercegovine kroz fotografsku građu zaostavštine Marice Vojnović u Zavičajnom muzeju u Visokom u časopisuHistorijska traganja, 2021. godine. Također, koautorica je izložbe i katalogaMarica Vojnović, Visočanka (1892–1982) – zaostavština predmeta i fotografija s kraja 19. i početka 20. stoljeća, 2020. godine.
Visoko.co.ba/dunjalucar.com
