“A kada bi pročitao natpis sa stećka, koji je bez velikih i malih slova, bez podjele riječi u rečenice i bez rečeničnih znakova, tada bi do mene, u trenu kroz vijekove prenesen, dopro istinski ljudski krik, istovremeno i potresan i dirljiv, jer se tu u par redaka stisla cijela životna staza pokojnika, njegove sklonosti i njegova historija i rodovsko stablo i gruntovnica i ljubav prema ženi i baštini i čuđenje pred smrću. I strah pred zaboravom. Ta nepogrešivost u izricanju, ta tačnost u formulaciji, to odsustvo ukrasa i suvišnosti, ta zgusnutost su bili govor slika u kamenu, a pečat na duši.” Mak Dizdar
Stećci se pojavljuju u periodu između XII i XVI stoljeća na teritoriju stare Bosanske države. Prvi put su spomenuti u putopisu Slovenca Benedikta Kuprešića 1, slovenskog tumača u poslanstvu austrijskog cara Ferdinanda I Habsburškog, koji je 1530. godine putujući u Carigrad boravio u Bosni. Njegov putopis Itinerarium opisuje stećke iz sela Lađavine u blizini Rogatice. Njihovi oblici, ornamenti, natpisi, dimenzije, brojnost i nadasve ukorijenjenost u srednjovijekovnom društvu, izdvajaju ih iz svega sličnog u tadašnjim evropskim i svjetskim okvirima. Zbog toga su prepoznati i od svjetske javnosti, pa je fenomen stećaka uvršten na listu svjetske baštine UNESCO-a. Najpoznatija je svakako nekropola Radimlja kod Stoca,a najslavniji pojedinačni stećak je Zgošćanski stećak, nađen u okolini Kaknja, koji se nalazi u Zemaljskom muzeju u Sarajevu.
Ništa rječitije o naseljenosti kraja oko Ilijaša ne govori koliko brojnost srednjovijekovnih stećaka. Najzaslužniji čovjek za proučavanje stećaka i njihovo popisivanje jeste Šefik Bešlagić. Prema njegovim istraživanjima na području općine Ilijaš srednjovijekovne nekropole su registrovane na lokalitetima 20 naselja sa ukupno 518 stećaka, što našu općinu svrstava na prvo mjesto u centralnoj Bosni. Najviše stećaka je u formi sanduka (240) i sljemenjaka (236). Na većinu ovih srednjovijekovnih nekropola teritorijalno se nadovezuju pretežno stara muslimanska groblja, što inicira na kontinuitet srednjovijekovnog stanovništva sa stanovništvom najranijeg turskog doba na ovim prostorima. Najveći broj stećaka nosi ukrase, a od pojedinačnih većih nekropola najveći procent ukrašenih zastupljen je u Kopošiću. Na stećcima se mogu vidjeti spiralni oblici (Čevljanovići), motivi rozete, polumjeseca, a sasvim je neuobičajena pojava dva polumjeseca spojena dvjema grančicama (Rakova Noga). Interesantna je i pojava dvostrukih sljemenjaka sa postoljem kao monolit i to samo na području Ilijaša (Sudići i Crna Rijeka). Još interesantnija je pojava sljemenjaka na posebnom postolju na Kopošiću, što je jedinstvena pojava u Bosni i Hercegovini.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine pored Starog Grada Dubrovnika proglasila je 6 nekropola sa stećcima Nacionalnim spomenicima Bosne i Hercegovine. To su Nekropola sa stećcima u Kopošiću, Višnjica, nekropola stećaka Srednje, nekropola stećaka u Donjim Ivančićima, Arheološko područje-Ostaci srednjovijekovnog grada i nekropola sa stećcima “Luka”, nekropola sa stećcima i nišanima na Ozrenu i nekropola stećaka “Mramorje” u sklopu Zaštićenog pejzaža Bijambare.
Pored ovih nekropola na prostoru općine Ilijaš nalazilo se ili se nalazi dosta poznatih, ali nedovoljno istraženih i nezaštićenih srednjovijekovnih grobalja i kasnijih nekropola grupnih ili pojedinačnih stećaka. Najpoznatije lokacije su: Višnjičko Brdo, Korita (Koštica, Zavor, Starčevina), Han-Karaula, Nabožić, Krč, Gora, Solakovići (Zagrebnica, Vlasenice i Metuf), Ljubina, Ulištovići, Stupe..Mnoga ova groblja i nekropole su zbog nepoznavanja i legendi, laički nazivani: rimskim, grčkim, turskim, svatovskim, kaurskim grobljima, mramorovima itd..
Nekropola sa stećcima u Kopošiću, Višnjica
Od Starog grada Dubrovnika je udaljena oko 1 km, sa kojim čini veoma značajnu kulturno-historijsku cjelinu. Poslije stećaka iz Zgošće kod Kaknja, stećci u Kopošićima smatraju se najljepšim i najkoherentnijim spomenicima našeg srednjovijekovlja. Po brojnosti spada među srednje brojne, a po vrsti i obliku zastupljeni su svi, ali i jedan rijedak oblik: sljemenjak na dva podnožja. Na području Bosne i Hercegovine ima oko 70 000 stećaka od kojih je svega 400 na natpisima, a po procentu ukrašenih stećaka i zastupljenosti ornamenata ova nekropola prednjači u regiji. Zbog svega navedenog nekropola je proglašena Nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
Ova nekropola datira od kraja XIV i početka XV stoljeća, a u njoj su bili sahranjeni pripadnici visokog sloja srednjovijekovne vlastele. Iz natpisa na stećcima se isčitava da je tu sahranjen veliki knez bosanski Batić koji je bio knez kralja Tvrtka II Kotromanića. Prema lokalnim predajama, desno od Batićevog stećka nalazi se spomenik njegove supruge Vukave.
Tokom 2015. godine na nekropoli su obavljena arheološka iskopavanja. Ispod jednog kneževskog stećka sa postoljem pronađen je skelet pokojnika prekriven izuzetnim plaštom protkanim zlatnim i srebrenim nitima. DNK analizom je utvrđeno da se radi o srodnicima po muškoj liniji u odnosu otac-sin, te da je u pitanju skelet kneza Mirka Radojevića koji je bio knez na dvoru kralja Tvrtka I i može se reći još značajnija društveno-politička ličnost od samog Batića.
Fragmenti arheološkog tekstila pronađeni na nekropoli su nadzirani i tretirani već na samom lokalitetu, a kompletna konzervacija fragmenata tkanine je provedena u Laboratoriju za konzervaciju tekstila Zemaljskog muzeja. Fragmenti plašta su izuzetno dobro očuvani, te predstavljaju najveći nalaz srednjovijekovnog platna u arheološkom kontekstu na području Bosne i Hercegovine. Predmet se trenutno nalazi u stalnoj izložbenoj postavci Zemaljskog muzeja zajedno sa sarajevskom Hagadom.
(Za Radio Ilijaš piše: Belma Avdić, magistar turizma i zaštite životne sredine)
